Schrijver Brigitte de Swart

Als journalist maar ook als schrijver wil ze mensen en hun verhalen doorgronden. Is haar drijfveer nieuwsgierigheid en begrijpen wat mensen beweegt. Brigitte de Swart (1969) wist al even dat ze romans wilde schrijven maar: waarover? Zoekend naar houvast stuitte ze op de opmerkelijke levens van mensen uit het verleden. Het indrukwekkende In licht bevroren schreef ze over de Joodse verzetsfotograaf Emmy Andriesse.

Je bent journalist, schrijver en geeft workshops creatief schrijven. Hoe weet jij de boel te combineren? En hoe zie jij jezelf vooral?

“Ik zie mezelf als schrijver. Alles wat ik doe, draait om taal en verbeelding, en komt voort uit de behoefte om verhalen te vertellen. Of dat nu in een boek, een artikel of een workshop is. Schrijven is voor mij de manier om de wereld te begrijpen én nieuwe werelden te ontdekken. In mijn romans geef ik die werelden vorm, in mijn journalistieke werk maak ik de echte wereld inzichtelijk en in mijn workshops help ik anderen om hun eigen stem te vinden. Het een loopt voor mij dus vloeiend over in het andere.”

Versterken je rollen als journalist respectievelijk romanschrijver elkaar? Zo ja, hoe?

“Zeker, ze voeden elkaar. In beide rollen draait het om het doorgronden van mensen en hun verhalen. De journalistiek verscherpt mijn blik daarin, het schrijven van romans verdiept mijn verbeelding. Dat ik nu twee boeken heb geschreven die op feiten zijn gebaseerd, is geen toeval: binnen de kaders van die feiten kan ik mijn verbeelding de vrije loop laten. Die combinatie past me als een jas. Andersom helpt het literaire schrijven me om ook meer diepte en gelaagdheid te zoeken in mijn journalistieke werk. In beide vormen gaat het om nieuwsgierigheid en de drang om te begrijpen wat mensen beweegt.”

Als je een workshop creatief schrijven geeft, wat is dan steevast je ultieme schrijftip?

“Met stip op nummer 1 is dat show, don’t tell: vertél niet wat er gebeurt, maar laat het zíén. Schrijven is visualiseren, waarbij je al je zintuigen op scherp zet. Door te laten ervaren wat je personages niet alleen zien, maar ook horen, ruiken, proeven en voelen, breng je de wereld van je verhaal tot leven. Je trekt de lezer als het ware dat verhaal in, waardoor die het gevoel heeft even in de huid van een ander te kruipen. Voor mij als lezer is dat de magie van een goed boek.”

Je debuteerde in 2021, toen was je 51. Een droom die uitkwam? En hoe en wanneer ontdekte je de schrijver in je?

“Op mijn 9de schreef ik mijn eerste boek, over een meisje dat op kostschool moest en daar de tijd van haar leven had. Daarvoor las ik al veel, maar zelf schrijven was mijn grote droom. De keuze voor de journalistiek was voor mij een logische. Geleidelijk aan kwam daar de behoefte voor het schrijven van fictie bij. Maar waarover dan? Zomaar een verhaal bedenken vond ik lastig. Ik had blijkbaar behoefte aan een bepaald houvast. Eind 2015 kreeg ik het stamboomonderzoek van een overleden oom in handen. Daarin zat een mapje over beeldhouwster Sara de Swart, die eind 19de eeuw in Amsterdam bevriend raakte met de Tachtigers en hun muze werd. Toen ik het artikel over haar las dat in het mapje zat, voelde ik in mijn hele lijf dat dit het onderwerp was voor de roman die ik al zo lang wilde schrijven. Dat ik net een huis in Italië had geboekt om er in de zomer van 2016 drie maanden te gaan schrijven, kon geen toeval zijn. Daar heb ik mijn eerste schrijfmeters gemaakt voor mijn debuutroman Omdat de muze.”

Zojuist verscheen je roman In licht bevroren, een op feiten gebaseerd verhaal over de Joodse fotograaf Emmy Andriesse. Wat greep jou zo in haar verhaal?

“Wat mij vooral intrigeerde in Emmy is dat zij – net als Sara de Swart – in haar periode een verschil heeft gemaakt. Beide vrouwen stonden voor wie ze waren en wilden daar geen concessies in doen. Dat vind ik fascinerend, zeker in de periodes waarin zij leefden. Ondanks haar allesomvattende doodsangst ging Emmy als Joodse fotograaf in de Tweede Wereldoorlog het verzet in, met de camera als wapen. Na anderhalf jaar in de onderduik sloot ze zich in september 1944 aan bij een fotografenverzetsgroep, die later als De Ondergedoken Camera bekend is geworden. De bedoeling was om het einde van de oorlog vast te leggen. Het zuiden van Nederland was al bevrijd en de geallieerden zouden snel oprukken naar het noorden. Uiteindelijk duurde het nog acht maanden, inclusief een helse hongerwinter, voordat ons land was bevrijd. Dat heeft een collectie van ruim achtduizend indringende foto’s opgeleverd. Sinds april dit jaar is de collectie heel terecht opgenomen in het prestigieuze Memory of the World Register van UNESCO.”

Kun je iets zeggen over de titel van je roman?

“De titel In licht bevroren heeft alles met fotografie te maken. Een foto ontstaat doordat licht op film wordt vastgelegd. Zodra de sluiter dichtgaat, wordt dat ene moment als het ware bevroren in licht. Daarmee is een foto altijd een unieke momentopname, een seconde eerder of later zou al een ander beeld hebben opgeleverd. Dat gegeven boeit me. Daarnaast verwijst In licht bevroren naar de strenge hongerwinter van 1944/1945, toen de grachten bevroren waren en ook voedseltoevoer over water niet meer mogelijk was. Met alle gevolgen van dien.”

De roman speelt tijdens de Tweede Wereldoorlog. Heb je veel research moeten doen naar die tijd? En hoe heb je je het personage Emmy eigengemaakt?

“Ik heb enorm veel research gedaan, vooral naar alle gebeurtenissen in Amsterdam tijdens de Tweede Wereldoorlog. Die wilde ik parallel laten lopen aan het leven van Emmy in die periode. Dat de feiten kloppen, is cruciaal voor de geloofwaardigheid van het verhaal, juist omdat ik van daaruit de vrijheid wil nemen om te verbeelden. Ik heb kranten, dagboeken en getuigenissen gelezen om te begrijpen hoe het dagelijks leven toen voelde. Ik heb alle fotoboeken van Emmy en De Ondergedoken Camera doorgespit, archieven bezocht, en gesprekken gevoerd, ook met mensen die Emmy nog hebben gekend. Daardoor werd ze van een historisch personage een mens van vlees en bloed. Om zo dicht mogelijk bij haar te komen, heb ik het verhaal vanuit het ik-perspectief verteld. Dat was voor mij dé manier om haar belevingswereld invoelbaar te maken.”

Emmy duikt onder en komt weer tevoorschijn met een valse Ariërverklaring. Gaat zelfs in het fotografenverzet. Hoe spannend is dat allemaal? Waar komt haar lef vandaan en hoe gaat ze om met de continue spanning?

“Dat ze het aandurfde om in het verzet te gaan, is voor iemand met doodsangst eigenlijk onvoorstelbaar. Toch deed ze het, ondanks – of misschien wel dankzij – die angst. Op een gegeven moment zegt ze in het boek: ‘Ik moet iets doen wat groter is dan mijn angst. Dan heeft het tenminste nog een doel.’ En ook: ‘De spanning, het risico… op de een of andere manier geven ze me het gevoel dat ik leef.’ Ze voelt het ook als haar plicht om alles uit het leven te halen, zeker ten opzichte van haar moeder die overleed op haar 40ste toen Emmy 15 was. Sindsdien was Emmy altijd bang om niet ouder te worden dan haar moeder. Helaas is dat bewaarheid: ze overleed in 1953 op 39-jarige leeftijd aan de gevolgen van borstkanker. Net als haar moeder. Dat verklaart achteraf misschien ook wel haar enorme levensdrang.”

Emmy overleeft de oorlog maar krijgt het daarna pas echt flink te verduren. Hoe blijkt de fotografie ook nu weer haar redding?

“Zonder te willen spoilen: telkens als er iets heel ingrijpends gebeurt, blijkt de fotografie Emmy er weer bovenop te helpen. Ze noemt fotograferen dan ook haar levensader. Zodra ze haar camera oppakt, vindt ze weer licht, letterlijk en figuurlijk. Door te kijken, verbindt ze zich weer met het leven. Door te kaderen, ordent ze de chaos. Daarmee is de fotografie haar manier om te overleven, om zelfs in het donkerste donker het licht te blijven zoeken.”

Wat hoop je dat de lezer bijblijft na lezing van In licht bevroren?

“Ik hoop dat de lezer bijblijft dat één mens in staat is om een verschil te maken. En ook dat zelfs in de meest duistere omstandigheden iets van licht kan blijven bestaan. Tachtig jaar na de Tweede Wereldoorlog staan vrijheid en democratie wereldwijd opnieuw onder druk. Dat stemt nou niet bepaald positief. We kunnen niet wegkijken van de werkelijkheid, maar wel proberen om met open ogen te blijven zien wat er óók is: moed, mededogen, veerkracht. Tijdens het schrijven van In licht bevroren spookte voortdurend één vraag door mijn hoofd: wat zou ík doen als het er op aan kwam? Ik denk dat je die vraag pas kunt beantwoorden als het moment daar is.”

Je debuut ging over de beeldhouwer Sara de Swart. Waarom schrijf je romans over personen die echt geleefd hebben? Kunnen we ook een keer volledige fictie van jouw hand verwachten?

“Echte levens raken me. Ze zijn voor mij een brug tussen feit en fictie, tussen toen en nu. Mensen die hebben bestaan, dragen sporen van hun tijd, maar ook van universele emoties: verdriet, blijdschap, angst, woede, ontroering, schaamte, verlangen. Hun keuzes en ervaringen laten zien hoe tijdloos die emoties eigenlijk zijn. Door me in deze mensen te verdiepen, probeer ik niet alleen hun tijd te begrijpen, maar ook de onze. Want het heden is onlosmakelijk verbonden met het verleden. Als we nu naar de wereld om ons heen kijken, blijkt spijtig genoeg dat we bar weinig hebben geleerd van onze geschiedenis. Antisemitisme, racisme en polarisatie zijn weer aan de orde van de dag. Juist daarom is het zo belangrijk om te blijven vertellen en te blijven herinneren.

Ik sluit zeker niet uit dat ik volledige fictie ga schrijven. Die uitdaging, de vrijheid van fictie lonkt zeker. Ten opzichte van mijn eerste roman voel ik dat ik met In licht bevroren al een stapje verder ben gegaan richting fictie, ook al is het verhaal op feiten gebaseerd. Ik ben nu aan het broeden op een nieuwe roman die daarin nog een stap verder zal gaan. Over de inhoud kan ik nog niets zeggen, maar wel dat het ongetwijfeld weer draait om mensen die hun eigen kompas proberen te volgen in een wereld die in beweging is.”

Over het boek

De Joodse fotograaf Emmy Andriesse is sinds haar moeders voortijdige overlijden doodsbang om jonger te sterven dan zij. Ze wil daarom koste wat kost alles uit het leven te halen. Als de Tweede Wereldoorlog uitbreekt, gaat ze in het verzet. Totdat ze, net zwanger, moet onderduiken. Anderhalf jaar later kan ze met een valse Ariërverklaring weer de straat op. Ze sluit zich aan bij de Ondergedoken Camera, een Amsterdamse verzetsgroep van fotografen die de bevrijding willen vastleggen. Maar voordat het zover is krijgt het westen van het land nog de Hongerwinter te verduren. Voor Emmy volgt pas na de oorlog de echte genadeklap. Ook dan blijkt fotograferen haar levensader.

(In licht bevroren, Ambo Anthos, € 24,99)

Over de schrijver

Brigitte de Swart (1969) is freelance journalist en heeft haar eigen tekstbureau Swartopwit. Daarnaast geeft ze workshops creatief schrijven. In 2021 debuteerde ze met de roman Omdat de muze over beeldhouwster Sara de Swart.

Zin in?

Wij mogen 3x In licht bevroren van Brigitte de Swart verloten onder onze lezers. Kans maken? Deel je gegevens in onderstaand winformulier en wie weet. Meedoen kan t/m 17 december.